αερόστατο

Αεροσκάφος το οποίο μπορεί να συγκρατείται στην ατμόσφαιρα μόνο με την επίδραση της άνωσης που δέχεται από τον αέρα (αρχή του Αρχιμήδη). Αποτελείται ουσιαστικά από ένα μπαλόνι στήριξης, εντελώς αεροστεγές, γεμάτο με αέριο ελαφρύτερο από τον αέρα, και από έναν θάλαμο συνδεδεμένο με το μπαλόνι με ένα δίχτυ, ο οποίος προορίζεται να δέχεται τους αεροναύτες ή τις επιστημονικές συσκευές. Με την πάροδο του χρόνου δημιουργήθηκαν α. πολλών τύπων, οι οποίοι όμως βασίζονται στις ίδιες αρχές. Τoμεγαλύτερο ύψος στο οποίο μπορεί να φτάσει ένα α. καθορίζεται από την ισορροπία μεταξύ του βάρους του και του βάρους ίσου όγκου εκτοπιζόμενου αέρα. Για να φτάσει σε προκαθορισμένα ύψη, μικρότερα από το μεγαλύτερο, αρκεί η κατάλληλη ρύθμιση του έρματος. Το μπαλόνι επιτρέπει στο α. να στέκεται στον αέρα, όχι όμως και να πετά με την καθαυτό σημασία της λέξης, επειδή δεν μπορεί να πηδαλιουχείται. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα της κατασκευής ενός α. που να πηδαλιουχείται. Στις 4 Ιουνίου 1783 οι Γάλλοι αδελφοί Ζακ-Ετιέν και Ζοζέφ-Μισέλ ντε Μονγκολφιέ, στο Ανονέ της Γαλλίας, κατόρθωσαν να ανυψώσουν στον αέρα πάνω από 300 μ. μια σφαίρα από ύφασμα και χαρτόνι, από την οποία κρεμόταν ένα περίβλημα όπου έκαιγε φωτιά από υγρά άχυρα και κουρέλια. Τα μπαλόνια αυτού του τύπου, που από το όνομα των εφευρετών τους ονομάστηκαν μονγκολφιέρες, μπορούσαν να ανυψωθούν χάρη στο μικρότερο βάρος (επί ίσου όγκου) του θερμαινόμενου αέρα σε σχέση με τον ψυχρό. Λίγους μήνες αργότερα άρχισαν να ανυψώνουν μπαλόνια γεμάτα υδρογόνο, αέριο 14,5 φορές ελαφρύτερο από τον αέρα, και έτσι δεν ήταν πια απαραίτητο να θερμαίνεται ο αέρας για να επιτυγχάνεται η ανύ ψωση. Μόλις ανυψώθηκαν οι πρώτες μονγκολφιέρες, μερικοί τολμηροί δεν δίστασαν να εμπιστευτούν τη ζωή τους σε αυτές τις εύθραυστες συσκευές για να πραγματοποιήσουν το πανάρχαιο όνειρο της πτήσης του ανθρώπου. Στις 21 Νοεμβρίου 1783 o Ζαν Φρανσουά Πιλάτρ ντε Ροζιέ και ο Φρανσουά Λοράν ντ’ Αρλάντ διέσχισαν πρώτοι τον αέρα από τη μια έως την άλλη άκρη του Παρισιού· αυτοί ήταν οι πρώτοι ταξιδιώτες του αέρα και γι’ αυτούς επινοήθηκε o όρος αεροναύτης. Λίγες μέρες αργότερα, την 1η Δεκεμβρίου, ο φυσικός Ζακ Σαρλ και o χημικός Ρομπέρ πέταξαν με ένα μπαλόνι γεμάτο υδρογόνο. Το ίδιο α. κατά τη διάρκεια της ανύψωσης που εκτέλεσε αμέσως μετά μόνος του ο Σαρλ, έφτασε σχεδόν τα 3.000 μ. Το α. έγινε το σύμβολο του 18ου αι., μιας εποχής γόνιμης σε επιστημονικές και τεχνικές προόδους. Σχεδόν άχρηστο ως μεταφορικό μέσο, επειδή βρίσκεται στη διάθεση του ανέμου, το α. αποδείχτηκε, αντίθετα, πολύ γρήγορα χρήσιμο ως μέσο παρατήρησης για στρατιωτικούς σκοπούς. Οι πρώτοι αεροναύτες χρησιμοποιήθηκαν κατά τη Γαλλική επανάσταση. Το 1849 οι Αυστριακοί χρησιμοποίησαν α. χωρίς πλήρωμα για να βομβαρδίσουν την πολιορκημένη Βενετία· το 1870 όταν οι Πρώσοι πολιορκούσαν το Παρίσι, οι Γάλλοι χρησιμοποίησαν α. για να στείλουν μηνύματα στις επαρχίες που ήταν ακόμα ελεύθερες και, τέλος, όταν η πτώση της πόλης φαινόταν να πλησιάζει, ορισμένοι πολιτικοί χρησιμοποίησαν το α. για να γλιτώσουν από την αιχμαλωσία. To α. βρίσκει ακόμα και σήμερα σημαντικές εφαρμογές, γιατί αποτελεί χρησιμότατο και χαμηλού κόστους όργανο, τόσο για την επιστημονική έρευνα όσο και για τις συνηθισμένες μετεωρολογικές παρατηρήσεις. Σε όλα τα πολιτισμένα κράτη ανυψώνονται συχνά ερευνητικά α., ελαστικά ή πλαστικά, τα οποία μεταφέρουν στις υψηλές ζώνες της ατμόσφαιρας όργανα καταγραφής και συχνά ένα μικρό ραδιοσταθμό διαμέσου του οποίου τα στοιχεία που συλλέγονται από τα όργαναμεταδίδονται στη Γη. Όταν πραγματοποιήσει τον σκοπό του το α. σκάει γιατί στο μεταξύ έχει φτάσει σε ένα ύψος όπου η ατμοσφαιρική πίεση είναι πολύ μικρότερη από την κατάλληλα υπολογισμένη πίεση του αερίου που περιέχει. Το φορτίο του επιστρέφει στη Γη με ένα αλεξίπτωτο και περισυλλέγεται. Ανάλογη μέθοδο χρησιμοποιεί η επιστημονική έρευνα για να αποτυπώσει σε φωτογραφικές πλάκες τις κοσμικές ακτίνες ή άλλα στοιχεία σχετικά με τα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας. Η σημασία των α. για την επιστημονική έρευνα, που εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να είναι σημαντική για την κανονική και συστηματική συλλογή στοιχείων, υπήρξε πρωταρχική κατά τα χρόνια που προηγήθηκαν της εκτόξευσης των πρώτων βαλλιστικών πυραύλων και των τεχνητών δορυφόρων· τότε τα α. αποτελούσαν τα μόνα γνωστά μέσα για την άνοδο στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας. Οι ανυψώσεις του ανθρώπου στη στρατόσφαιρα άρχισαν στις 27 Μαΐου 1931, όταν o καθηγητής Ογκίστ Πικάρ (Ελβετός βελγικής καταγωγής) και o βοηθός του Πάουλ Κίπφερ, κλείστηκαν σε μια σφαίρα από αλουμίνιο η οποία κρεμόταν από ένα α., και έφτασαν στα 15.781 μ. Τον επόμενο χρόνο, με τον βοηθό του Μαξ Κρόσινς, o Πικάρ ανέβηκε στα 16.201 μ. Γρήγορα το παράδειγμα του Ελβετού επιστήμονα το ακολούθησαν και άλλοι. Το 1934 οι Ρώσοι Π. Φεντοσέενκο, Α. Βασένκο και I. Ουσίσκιν έφτασαν περίπου 22.000 μ. και το 1935 οι Αμερικανοί Άλμπερτ Στίβενς και Όρβιλ Άντερσον έφτασαν στα 22.066 μ.· τον Αύγουστο του 1957, λίγο πριν από την εκτόξευση των τεχνητών δορυφόρων, o Αμερικανός ταγματάρχης Ντέβιντ Σίμονς έφτασε στην ιονόσφαιρα, σε ύψος 30.962 μ. και το 1961 οι Πράτερ και Ρος, Αμερικανοί επίσης, έφτασαν στο ύψος των 34.668 μ. Τα μη επανδρωμένα α., ελαφρύτερα, ανεβαίνουν φυσικά ακόμη ψηλότερα, ίσως πάνω και από 45.000 μ. Τα α. μπορεί να προσλάβουν τεράστιες διαστάσεις: π.χ. μερικά τα οποία κατασκευάστηκαν στις ΗΠΑ μετά το 1950 είχαν ύψος 92 μ. και διάμετρο 66 μ. Κατά την εκκίνησή τους τα μπαλόνια μεγάλου ύψους γεμίζουν με αέριο σχεδόν έως τη μέση. Στην επιφάνεια του εδάφους το αέριο που περιέχουν έχει πίεση ίση προς την ατμοσφαιρική· κατά την άνοδο όμως η ατμοσφαιρική πίεση ελαττώνεται, οπότε το αέριο που περιέχεται στα μπαλόνια μπορεί να διασταλεί, φουσκώνοντας έτσι το περίβλημα χωρίς να το κάνει να εκραγεί. Όταν δεν επιδιώκονται εξαιρετικά μεγάλα ύψη, αντί του υδρογόνου, που είναι επικίνδυνο γιατί αναφλέγεται εύκολα, προτιμάται το ήλιο. Το αέριο αυτό είναι λίγο βαρύτερο από το υδρογόνο, επειδή όμως δεν ευνοεί την καύση προσφέρει απόλυτη ασφάλεια από εκρήξεις, οι οποίες μπορεί να προκληθούν από κεραυνούς ή από άλλες αιτίες. Το 1999, ο Ζακ Πικάρ, εγγονός του πρωτοπόρου Ογκίστ, μαζί με τον Μπράιαν Τζόουνς, έγιναν οι πρώτοι που έκαναν τον γύρο του κόσμου με α., χωρίς καμία στάση. Τρία χρόνια αργότερα το εγχείρημά τους επανέλαβε, αυτή τη φορά όμως μόνος του, ο Αμερικανός πολυεκατομμυριούχος Στιβ Φόσετ, ο οποίος διένυσε συνολικά 29.853 χλμ. μέσα σε 13 μέρες, τον Ιούνιο του 2002. Ο 58χρονος Αμερικανός έσπασε έτσι το ρεκόρ της μεγαλύτερης διαδρομής που έχει καλυφθεί ποτέ από α., σε πτήση χωρίς ενδιάμεση στάση. Για τα πηδαλιουχούμενα α., βλ. λ. αερόπλοιο. Το αερόστατο με το οποίο ο Τσαρλς Γκριν διένυσε πάνω από 700 χλμ., από το Λονδίνο έως το Βάιμπουργκ της Γερμανίας (1836). Μία από τις σφαίρες του Πικάρ, του Ελβετού επιστήμονα που έφτασε πρώτος στη στρατόσφαιρα (16.200 μ., 1932). Φούσκωμα περιβλήματος αερόστατου. Ο Αμερικανός λοχαγός Τζόζεφ Κίτιγκερ, ο οποίος έφτασε με αερόστατο σε ύψος 31.354 μ. και έπεσε με αλεξίπτωτο. Αεροστατικό πείραμα των αδελφών Μονγκολφιέ στις Βερσαλίες (1783), σε στάμπα εποχής. ΡΕΚΟΡ ΥΨΟΥΣ ΕΠΑΝΔΡΩΜΕΝΗΣ ΠΤΗΣΗΣ ΜΕ ΑΕΡΟΣΤΑΤΟ

* * *

το (Αερον.)

μεγάλος αεροστεγής σάκος, γεμάτος με ένα αέριο ελαφρότερο από τον αέρα (θερμό αέρα, υδρογόνο ή ήλιο), που ανεβαίνει και αιωρείται μέσα στην ατμόσφαιρα.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ελληνογενές < αήρ + -στατός < ίστημι, πρβλ. γαλλ. aerostat].